Zoals in elke jungle overleefden niet alle bewoners dit. Maar Wim bewaarde dan de resten. Ergens opzij in een grote gebutste blauwe kist lagen herkenbare delen van diverse objecten. Metalen bouten en kranen, een rol ijzerdraad, de draaitafel van een oude grammofoon en een doosje met stokjes van tientallen afgelikte lolly’s.
Als Afrikanist herinner ik mij het beste een stevig eenzaam been van een krijger, een vrij recent houten beeldje van een “Colon” waar een arm aan ontbrak en een doormidden gebroken klein maar zwaar beeldje uit Congo-Kinshasa waarvan ik dacht dat ik het kwijt was geraakt. Ik had al jaren geleden uitgezocht dat het waarschijnlijk een sculptuur van de Tsaam betrof, een etnische groep in de regio Kwango-Kwilo, waarvan de leden te midden woonden van machtiger groeperingen zoals de Yaka en de Suku. Soms leverden de Tsaam de smeden, die ook vaak beeldhouwers waren.
Het was eens een fraai stuk, gesneden uit hard hout waaraan smalle leren riemen waren toegevoegd. Het stelde twee potige dragers voor die een naakt fragiel mensje = vastgebonden en hangend aan een draagstok (een gevangene, slaaf of offer misschien?)- vervoerden, net zoals dat gebeurde bij op de jacht gedode dieren. Er is helaas weinig over de Tsaam bekend , maar de stijl had mij doen denken aan dit volk of aan dat van de verwante Mbala waarover in 1933 de Duitse Afrikakenner Leo Frobenius voor het eerst iets geschreven had. Navraag bij een Congolese vriend die veel meer van Afrikaanse kunst wist, bevestigde mijn vermoeden. Hij dacht dat dit waarschijnlijk zo’n gelegenheid stuk was dat de Tsaam gebruikt konden hebben als een van de regalia die getoond worden tijdens de inhuldigingsceremonie van een nieuwe traditionele heerser.
Ik legde de stukken terug, beschadigd als het object nu was, zou het een fortuin kosten om het te laten restaureren en dat was het mij niet waard. Jammer was het wel.
Maanden later, weer wandelend door Wims Ontroerbos stuitte ik ineens op een nieuw object, een samensmelting van het Tsaam- en het Colonbeeld. Prachtig!
Colonbeelden zijn traditioneel gesneden beelden van personen met meestal Afrikaanse trekken, maar met Europese elementen zoals tropenhelm, Westerse kleding en schoenen. Soms voorzien van een wapen, een boek of Bijbel, die beschouwd worden als krachtige vaak begeerde voorwerpen. In dit geval betreft het waarschijnlijk een ambtenaar. Niet altijd makkelijk om te zien of het om een blanke koloniaal gaat of een verwesterde Afrikaan (évolué) . In het Swahili van Oost-Congo gebruikt men het woord mzungu (blanke) trouwens voor beiden. Deze beelden zijn populair als souvenirs bij blanken, maar ze zijn voor Congolezen soms ook ‘beelden van verlangen’ of machtsbeelden die als hulpmiddel kunnen dienen om een nieuwe realiteit te scheppen, bijv. door ze aan te raken.
Ik had het met Wim nooit over het Tsaambeeld gehad, noch over waar een Colonbeeld voor stond. En wat deed hij, hij liet ze samengaan, waardoor er iets heel nieuws ontstond, namelijk een beeld van een mzungu ambtenaar verbonden met zijn bezoeker- al tracht hij afstand te houden van de halfnaakte Congolees die hem niet in de ogen durft te kijken en die hem – de ambtenaar van het koloniale bestuur- heel nederig en respectvol een naakte gevangene komt afleveren. Wims duiding van een zeer ongelijke machtsrelatie zoals die in de toenmalige Belgische Congo bestond tussen een évolué en een man van het volk, beiden spelers, zowel daders als slachtoffers, van het koloniale regime. Kortom een nieuwe sculptuur die ik “Une situation coloniale” heb gedoopt.
Klaas de Jonge, A‘dam 24/09/2019
